ZAZACA ( DERSİMCE ) :
Türkiye’de özellikle Doğu Anadolu, Güneydoğu Anadolu ve İç Anadolu bölgelerinde, Gürcistan'da, bazı Avrupa ülkelerinde, Kazakistan'ın birkaç şehrinde[kaynak belirtilmeli] ve Kuzey Irak'da konuşulan Kuzeybatı İranî dilidir. Zazaca, Türkiye'de Türkçe ve Kürtçe'den sonra en çok konuşulan üçüncü dildir.
Zazaca, Türkiye'de iki ilde Tunceli ve Bingöl'de en fazla konuşulan dildir. Bu iki ilin dışında Erzincan (Tunceli'ye yakın ilçesi Üzümlü -Cimili- ve Tercan'ın köylerinde), Elazığ, Diyarbakır, Sivas, Muş, Erzurum, Urfa, Adıyaman, Malatya, Batman, Bitlis, Kayseri, Aksaray gibi illerin bazı bölgelerinde konuşulur.
Zazalar kendi dillerini genellikle Zazaki olarak adlandırırlar ve dilbiliminde de daha çok Zazaki (Zazaish, Zazaische) ve Dimli olarak tanınır. Bunun yanında Kırmancki, Dimilki, Zonê Ma, Dersimce gibi kavramlar da Zazaca'nın yerel adlarıdır.
Hint-Avrupa dil ailesinin İrani gurubuna ait olan Zazaca, Alman dilbilimci Prof. Dr. Jost Gippert ve LeCoq'a göre İrani dillerin Kuzeybatı kolunun Hyrkani (< Gurgân) alt gurubuna aittir. Gilanice, Goranice, Mazenderanca, Beluçice, Sengserice dilleri de bu alt guruba aittir.
Zazaca sözcük dağarcığı ve gramer açısından, İranî diller içerisinde Partça ve Avesta diline en çok benzeyen dildir.
Kaynak :{Prof. Dr. Jost Gippert}
Ethnologue'a ve bazı dilbilimcilere göre Zazaca, Kırmancki (Kuzey Zazaca) ve Dimli (Güney Zazaca) olmak üzere iki lehçeden, Almanya Frankfurt'da bulunan Zaza Dil Enstitüsü ve Frankfurt Üniversitesi'ne göre ise üç lehçeden oluşur;
1) Kuzey Zazaca: (Uluslararası SIL Kodu: kiu[2]
Dersim, Erzincan, Sivas, Muş, Erzurum dolaylarında Alevi Zazalar tarafından konuşulur. Bunun da kendi içinde ağız farklılıkları vardır. Dersim, Sivas, Muş farklılıkları gibi. Kuzey Zazaca'nın Kırmancki adlandırılması ile Kürtçe'nin bir lehçesi olan Kurmanci kavramları birbirine karıştırılmamalıdır.
2) Merkez Zazaca:
Palu ilçesi başta olmak üzere Elazığ ve Bingöl illerinde genellikle Şafi Zazalar tarafından konuşulur. Bunun içinde de şive farklılıkları vardır, Palu, Eğil, Solhan, Hini, Ergani, Kulp, Piran, Maden.. şiveleri gibi.
3) Güney Zazaca: (Uluslararası SIL Kodu: diq [3])
Siverek (Şanlıurfa), Gerger (Adıyaman), Mutki (Bitlis), Kuzey Diyarbakır Malatya dolaylarında Hanefi Zazalar tarafından konuşulur. Bunun içinde de kendi ağız farklılıkları vardır ; Çermik, Gerger ve Siverek gibi.
Kaynak: Paul, Ludwig: Zazaki - Versuch einer Dialektologie. Reichert Verlag, 1998, Wiesbaden
Kuzey ile Güney lehçeleri, Merkez Zazacaya oranla gramer ve sözcük dağarcığı bakımından birbirine daha yakındır. Örneğin, Kuzey lehçesini (Dersimce) konuşan bir Tuncelili Zaza ile Merkez lehçesini konuşan Bingöllü bir Zaza'nın anlaşması oldukça zordur
ZAZA EDEBİYATI :
İlk Zazaca kitap 1817 yılında yayınlanmıştır.Kitap şu an Almanya da Deli Dewreş diye tanınan şahısın elindedir. Diğer eserler ise, Osmanlı döneminde Rusya'ya savaşa gönderilen Zazaların dilini inceleyen dilbilimci Peter Lerch tarafindan 1850 yılında yazılmıştır. Diğer iki önemli eser dini kitaplardır. "Mewlid" adında iki kitap, ilki "Ahmedé Xasi" tarafından 1899'da ve diğeri "Osman Efendio Babıc" tarafından 1933'de Şam'da yayınlanmıstır. Bunun yanında Tunceli'ye özgü koç heykelli mezar taşlarının üzerinde Arap alfabesiyle yazılmış Zazaca yazılar tespit edilmiştir
Zazaca Latin harfleri ile Avrupa'ya göç eden Zazalar tarafından yazılmıştır. Ardından İstanbul'da Zazaca kitap ve dergiler çıkarılmıştır.2004'te yapılan AB uyum paketlerinden sonra, TRT Pazartesi günleri otuz dakikalık Zazaca yayın yapmaktadır. Ayrıca Yol TV, Su TV gibi Alevi televizyonlarında Zaza diline ve müziğine yer verilmektedir. Roj TV'de de kısmen Zazaca yayın yapılmaktadır fakat bu yayınlar daha çok propaganda amaçlıdır.
Avrupa'da çıkan Ware, Tija Sodıri, Kormışkan, Piya, Ayre, ZazaPress, Pir, Raştiye, Vate gibi dergiler dışında, İstanbul'da Tij Yayınları ve Vate Yayınları tarafından Zaza dilinde kitaplar yayınlanmaktadır. Ayrıca Dersim (Tunceli)'de yayınlanan ilk Zazaca gazete ise Munzur Haber'dir. Türkiye'de tamamı Zazaca olarak yayınlanan ilk dergi ise Erzurum'da yayınlanan "Vatı" dergisidir. Halen Malatya'da Miraz adında iki aylık felsefe ve edebiyat dergisi yayınlanmaktadır. Ayrıca Yılmaz Güney'in Duvar filmi, tarihte Zazaca'nın sinemada kullanıldığı ilk film olması nedeniyle önemlidir.
Zazaca'nın kullanıldığı diğer filmler arasında şunlar sayılabilir.
Beyaz Melek, Mahsun Kırmızıgül
Tüyü Takip Et (Perre Dıma So), Nuray Şahin (İlk Zazaca uzun metrajlı film olarak kabul edilmektedir; Zazaca-Almanca)
Şıhsenem, Star Tv (dizi müziği)
Can Baz (belgesel)
Was (Ot) (belgesel), Caner Canerik.
Dersim 38 (belgesel)
Zazaca yazıya geç geçirildiği için sözlü edebiyatı oldukça zengindir.Zazaca'da deyr(türkü), kılam(şarkı), dêse(ilahi), şanke(fabıl), hêkati(öykü), qesê werênan(atasözleri ve deyimler)... gibi sözlü edebiyat ürünleri oldukça fazladır.
ZAZA EDEBİYATINDAN ÖRNEKLER :
* Deyr(türkü, şiir)
Ağatiriye TÜRKÇESİ
Ağatiriye Ağatiriye Ağatiriye Ağatiriye
Çıra honde biya tariye Neden oldu şimdi karanlık
Dı rocê amo meymaniye İki günlüğüne geldi misafirliğe
Kerda jür u sêytaniye Yaptı yalan ve şeytanlık
Ax ezo ezo ezo ezo cail nêzaneno Ah ben ben ben ben cahil bilmezim
Ağatiriye de bêkeso ezo Ağatiriye'de kimsesizim ben
Serê bone de was rewiyo Evin üstünde ot yetişti
Ez qurbanê çım u burriyo Ben kurbanım gözüne ve kaşına
Tı delala tı rındeka Sen değerlisin sen güzelsin
Na dina de jükeka Bu dünyada sen teksin
BAZI ZAZACA ESERLER :
Fahri Pamukçu, "Gıramerê Zazaki" (Gramer), Tij Yayınları, İstanbul 2002.
Zülfü Selcan, Grammatik Der Zaza Spreche(Zaza Dili Grameri)
Ali Himmet Dağ, "Mısaibê Mı Mase" (Şiir), Kendi Yayınevi, Hollanda 2002.
M. Jacobson, "Rastnustena Zonê Ma" (Gramer), Tij Yayınları, İstanbul.
Sait Çiya, "Her Çi Beno Sanike" (Roman), Tij Yayınları, İstanbul.
Faruk Iremet, "Dilimiz Zazaca, Zonê Ma Zazaki" İremet Yayınları, Eylül/Elun, 1996, Stockholm/Sweden, ISBN: 91-972069–8-9
Faruk İremet, "Antolojiyê hozanwanê Swêdi" İremet Yayınları, 1995, About Swedish writers, ISBN: 91-972069-0-X
Faruk İremet "Zeritenık" Poems, İremet Yayınları, 1996, ISBN: 91-972069-7-0
Faruk İremet "Rondıkê Çavên ti" Poems, 1993, APEC, Stockholm/Sweden ISBN: 91-87730-27-8
Koyo Berz "Namdarê Sêweregı" İremet Yayınları, 1995, Stockholm/Sweden ISBN: 91-972069-6-2
Koyo Berz "Kole Nêba" Poems, İremet Yayınları, 1995, Stockholm/Sweden ISBN: 91-97-2069-3-4
Koyo Berz "Ewro şori, meştı bêri" Novel, İremet Yayınları1996, ISBN: 91-972069-3-4
Koyo Berz "gramerê zazaki" Grammar, İremet Yayınları, 2002, Stockholm/Sweden ISBN: 91-973977-1-7
Terry Lynn Todd "A grammar of Dimili—Also known as Zaza" About the zazaish grammar, second edition İremet Yayınları, 2002, Stockholm/Sweden, ISBN: 91-973977-0-9
Safiya Pak "Xeribey ıd, keye dı / In der fremde zu hause" Poems, İremet Yayınları, 1997 ISBN: 91-972069-9-7
ZAZACANIN KONUSULDUGU COGRAFYA :
Zazaca'nın en yoğun olarak konuşulduğu yerler ve Zazalar ın en yoğun olarak yaşadığı yerler :
Tunceli (bütün ilçelerde)
Bingöl (bütün ilçeleri ile)
Elazığ (doğu bölgesi,kuzeyi ve güneyi)
Diyarbakır (kuzey ve batı bölgeleriÇermik,Çümgüş,Ergani,Eğil,Dicle,Lice,Hani,Kulp,Hazro)
Urfa (Siverek ilçesi)
Muş (Varto ilçesi)
Erzurum (batı bölgeleri Hınıs,Aşkale,Tekman,Çat)
Sivas (Zara, İmranlı, Ulaş, Kangal,Hafik,Divriği,Gürün ilçeleri)
Adıyaman ([[Gerger ilçesi)
Erzincan (dağınık şekilde.. çoğunlukla merkez de ve Tunceli'ye yakın yerlerde)
Batman Sason
Bitlis Mutki
Malatya Pötürge, Doğanyol, Arguvan
Zazalar, nüfusu tahminen 9 ila 11 milyon arasında olan bir halk olarak Doğu, İç ve Güneydoğu Anadolu’nun Fırat ve Dicle su havzasında ve dağlık alanlarda yaşarlar. Sükun ettikleri yer enlem 37,8°- 42° ve boylam 37,8°- 40° arası arasında yer alan bölgede, il olarak Sivas’tan Muş-Erzurum’a, Gümüşhane'den Urfa’ya kadar uzanır. Ağırlıklı olarak Tunceli, Bingöl, Erzincan, Elazığ, Sivas, Diyarbakır, Erzurum.. illerinde yaşarken, Kangal, Zara, Ulaş, İmranlı, Hafik, Gürün (Sivas), Varto (Muş), Tekman , Hınıs, Çat, Aşkale (Erzurum), Gerger (Adıyaman), Pötürge, Mutki (Bitlis), Sason (Batman) ilçesinde meskendirler. Bunun dışında İstanbul,İzmir Ankara, Bursa, Kocaeli, Aksaray ve birçok ilçeye göçetmiş Zaza mevcuttur. Almanya, Avusturya, İsviçre, Hollanda, Belçika, Fransa, İsveç, Danimarka gibi Avrupa ülkelerinde bulunan Zaza sayısı tahminen 300.000’dir.[kaynak belirtilmeli]
Cambul (Kazakistan), Batum (Gürcistan) ve Musul (Irak) bölgelerinde de Zazalar vardır. Zazalar’ın nüfusu hakkında kesin bir bilgi mevcut değildir.[kaynak belirtilmeli]
Anadolunun pek çok yöresinde ana dili Zazaca olan ve zamanla Kürtçenin Kurmancî lehçesi ile konuşmaya başlayan köyler de vardır. Tunceli'nin Mazgirt yöresindeki bazı köyler, Bingöl, Elazığ, Erzurum, Sivas Koçgiri Yöresi ve Erzincan'ın Refahiye ilçesindeki bazı yerleşimler, bugün Kürtçe konuşmalarına rağmen aslen Zaza kökenli yerleşimlerdir ve Zaza aşiretlerinin devamıdırlar.[kaynak belirtilmeli] Ana dili Zazaca olan Lolan, Kureyşan, Hormekan (Hiran/Zerikan/Alikan/Sormemedan), Alan, Demenan, Şeyh Hasanan, Pevruzan, Laçinan, Karsan gibi Dersim aşiretlerinin bazı kolları, bugün ana dilleri olan Zazaca'dan kopup zamanla Kurmancî (Kürtçe) konuşmaya başlamışlardır.
BAZI ZAZACA KELİMELER VE TÜRKÇE ANLAMLARI :
Namê to çıko/çıtho? : adın ne?
Namê şıma çıko? : isminiz nedir?
Tı çend serriya? : kaç yaşındasın?
Sekena rında / To senin hol / çıturiya wesa ? : nasılsın iyimisin?
Tı weş be / berxudar be : sağol, (teşekkür).
Teşekür konu / tesekur kenane : teşekkür ederim.
Heq raji bo / Homa razi bo : Allah razı olsun.
No çıko / In çıtho ? : bu nedir?
Tı se kena ? : ne yapıyorsun?
Sıma xêr amê / Şıma xêr amey : Hoşgeldiniz
esto / esta : var
çino / çina : yok
Ya / Hêya : evet
Nê : hayır
şo : git
bê : gel
vace / vaje / vaze : söyle
Tı sa vana / Tı vuni se : Ne diyorsun?
bon : ev (inşaat) (ing: house)
çê/keye : ev (ing: home)
RENKLER :
khewe : mavi
kesk / zırg : yeşil
gewr : gri
çeqer / zerd : sarı
sur : kırmızı
sis / sıpê : beyaz
sia / şia : siyah
qewa : kahverengi
khez / khej : sarışın (insanlar için)
AKRABALIK :
mae / dae : anne
pi / bav : baba
wae : kızkardeş
bıra : erkek kardeş
ma u pi : ebeveyn
ap / dad : amca
najni / datcéni / naçıki : amcanın karısı
xal : dayı
xalcêni : dayının karısı
amıke : hala
xalıke / yayik :teyze
ZAZACA VE BAZI DİLLER ARASINDA KARSILASTIRMA :
ZAZACA TÜRKÇE KÜRTÇE İNGİLİZCE FARSÇA
Balişna /başna yastık Balinj pillow bâleş
Berbaene /berm ağlama girîn cry gerye
Dewé köy dê / gund village deh
Astor/bergir at Esp / êstir horse asp astar
Heq / Huma tanrı xwedê god / deity xoda
Bêçkı /gışt parmak tili/bêçî engust finger angoşt
Mosa /mase balık masî fish mahi
Tari karanlık tarîk dark tarîk
Vizêri dün duh yesterday dirouz
Waşti sözlü / nişanlı dergisî fiancé nâm-zad
Xoz domuz xû berez pig xok
ZAZACA ÜZERİNE YAPILAN BİLİMSEL ÇALIŞMALAR :
Lynn Todd, Terry. (1985) "A Grammar of Dimili" University of Michigan,
Jost, Gippert. (1996) "Zazaca’nin Tarihsel Gelisimi" Frankfurt University,
Paul, Ladwig. (1998) "The Position of Zazaki Among West Iranian languages" University of Hamburg,
Gajewski, Jon. (2004) "Evidentiality in Zazaki" Massachusetts Institute of Technology,
Larson, Richard. and Hiroko, Yamakido. (2006) "Zazaki as Double Case-Marking". Stony Brook University,
C.M. Jacobson: Rastnustena Zonê Ma - Handbuch für die Rechtschreibung der Zaza-Sprache. Verlag für Kultur und Wissenschaft, 1993, Bonn
C.M. Jacobson: Zazaca okuma yazma el kitabi. Verlag für Kultur und Wissenschaft, 1997, Bonn.
Faruk Iremet, Eylül 1996, "Dilimiz Zazaca, Zonê Ma Zazaki" ISBN: 91-972069–8-9, İremet Yayınları, Stockholm/Sweden,[/b]
Konu: zazaca ( dersimce ) mizin tarihi, kürtçeden farkliliklari !!! 
Çarş. Ocak 07, 2009 10:37 pm
